Historia lustracji w Polsce

od roku 1991 do roku 1998


Spis treści:

Uwagi od redakcji
Wprowadzenie
Lustracje w różnych krajach
Niemcy
Francja
Czechy
USA i Wielka Brytania
Uchwała Senatu z 19 lipca 1991 roku (I kadencja Senatu)
Senacki projekt ustawy z 1992 roku (II kadencja Senatu)
Ustawa lustracyjna z 1997 roku (III kadencja Senatu)
Nowelizacja ustawy lustracyjnej - projekt Senacki z 1998 roku (IV kadencja Senatu)

 


Od redakcji: Niektóre pliki dołączone do poniższego tekstu zostały zapisane w formacie pdf i do ich otwarcia potrzebne jest stosowne oprogramowanie, na przykład Adobe Acrobat Reader. W każdym przypadku obok odwołania do pliku zapisaliśmy jego rozmiar, by mogli Państwo świadomie zadecydować o jego otrwarciu.

Wszystkie zebrane przez nas wypowiedzi i publikacje Senatora Zbigniewa Romaszewskiego dotyczące lustracji przedstawioone w porządku chronologicznym znajdą Państwo w tym miejscu.

Szczegóły na temat nowelizacji ustawy lustracyjnej, która miała miejsce w roku 2006 znajdą Państwo w tym miejscu.

 

Wprowadzenie

Lustracja z (łac. lustratio, przegląd, wgląd) - procedura przeglądu i weryfikacji przeprowadzana najczęściej w urzędach, stowarzyszeniach, partiach politycznych czy u prywatnych przedsiębiorców. Najczęściej jest formą kontroli przez organ nadzorujący. (definicja zaczerpnięta z Wikipedii.

Procedury lustracyjne wobec osób kandydujących na ważne stanowiska w państwie i gospodarce są wdrażane praktycznie we wszystkich rozwiniętych państwach. Oczywistym jest, że procedury lustracyjne zostały wdrożone w krajach, które przeżyły okres rządów totalitarnych lub kolaboracyjnych.

Niemcy: Zarządzenie nr 24 Rady kontrolnej (plik pdf 556 KB) w sprawie usunięcia z urzędów i odpowiedzialnych stanowisk narodowych socjalistów i osób, które są wrogo nastawione do działań państw sprzymierzonych z 12 stycznia 1946 roku przewidywało całkowite odsunięcie osób związanych z aparatem nazistowskim od szczebla lokalnego w górę od jakichkolwiek stanowisk decyzyjnych i kierowniczych w aparacie państwowym i w gospodarce. Po 1989 roku Niemcy po raz drugi w XX wieku musieli rozliczać się z totalitarnym rządem. W 1991 roku uchwalono ustawę o dokumentach służby bezpieczeństwa byłej NRD (plik pdf 2.633 KB, która tworzyła urząd zajmujący się ujawnianiem agentów i ograniczająca im dostęp do służby publicznej. Urzędem tym kierował Pastor Joachim Gauck.

Francja: Rozporządzenie z dnia 27 czerwca 1944 roku (plik pdf 352 KB) dotyczące oczyszczania administracji na obszarze Francji metropolitalnej, pozwalało na zdjęcie z urzędu i niedopuszczanie do pełnienia funkcji osoby współpracowały z wrogiem, choćby poprzez denuncjację lub czerpanie i usiłowanie czerpania korzyści materialnych ze współpracy z okupantem oraz Rozporządzenie z dnia 28 czerwca 1944 roku (plik pdf 759 KB) o karaniu kolaboracji które ustanawiało specjalny, szybki i stanowczy tryb karania kolaborantów.

Czechy: Założenia ustawy (plik pdf 1.886 KB) określającej warunki konieczne do sprawowania niektórych funkcji sformułowane w 1991 roku.

Kraje, które nie przeżyły rządów totalitarnych również wprowadzają bardzo rygorystyczne przepisy mające na celu weryfikację osób w służbie publicznej. Przykładem takich procedur mogą być procedury brytyjskie i pochodzące z USA. W obu tych krajach katalog stanowisk podlegających przeglądowi zwanemu procedurą PV (positive vetting) stale się rozszerza: W Wielkiej Brytanii z 1.000 stanowisk w 1952 roku do 68.000 stanowisk w 1982 roku, a w USA wymienione wyżej przepisy z 1947 roku (plik pdf 946 KB) zostały później rozszerzone i doprecyzowane w 1953. Tu znajdziesz omówienie tych przepisów (plik pdf 534 KB).

W Polsce istnieją również procedury dopuszczające do dostępu do tajemnicy państwowej. Ze względów oczywistych jednak dyskusja na temat lustracji została zdominowana przez problem uczestniczenia w życiu publicznym osób mających w przeszłości związki z aparatem i służbami specjalnymi PRL-u.

Uchwała Senatu z 19 lipca 1991 roku (I kadencja Senatu).

Parlamentarna dyskusja na temat lustracji rozpoczęła się latem 1991 roku, kiedy to były przygotowywane pierwsze wolne wybory do Sejmu (dla przypomnienia: wybory do Sejmu w 1989 roku odbyły się według ordynacji „kontraktowej”, która przekazywała do wolnych wyborów – w praktyce w całości kandydatom „Solidarności” – 35% mandatów.). W kierowanej przez Zbigniewa Romaszewskiego Komisji Praw Człowieka i Praworządności powstał projekt uchwały (plik pdf 172 KB), który został poddany pod głosowanie 19 lipca 1991 roku. W toku debaty Senator Zbigniew Romaszewski zabrał głos rekomendując Senatowi przyjęcie uchwały. Uchwała przeszła 29 głosami „za”, przy 20 głosach „przeciw”, 7 wstrzymujących się. Dwóch senatorów nie głosowało. Tu znajdziesz klubowe i imienne wyniki głosowania (plik pdf 179 KB). Tu znajdziesz ostatecznie brzmienie uchwały (plik pdf 158 KB).

Ustawa o warunkach zajmowania niektórych stanowisk w RP – projekt Senacki z 28 lipca 1992 roku (II kadencja Senatu).

Prace nad lustracją podczas I kad. Sejmu (równoległa z II kad. Senatu) rozpoczęły się od realizacji uchwały lustracyjnej zakończonej 2 czerwca 1992 roku obaleniem rządu Jana Olszewskiego. Stało się jasne, że absolutnie konieczne jest ustawowe uregulowanie problemu lustracji. 17 czerwcca 1992 roku Senat przyjął uchwałę (plik pdf 161 KB) zobowiązującą kierowaną przez Senatora Zbigniewa Romaszewskiego Komisję Praw Człowieka i Praworządności do niezwłocznego podjęcia prac nad stosowną inicjatywą ustawodawczą. Komisja stworzyła pod kierunkiem Senatora Zbigniewa Romaszewskiego projekt ustawy o warunkach zajmowania niektórych stanowisk w RP, który trafił pod obrady Senatu w czerwcu 1992 roku. 28 lipca 1992 roku Senat uchwalił projekt pomimo aktywnego sprzeciwu Unii Demokratycznej, Kongresu Liberalno – Demokratycznego, PSL i SLD większością głosów 42 do 39, przy 2 głosach wstrzymujących się. (wstrzymali się senatorowie P.Ł.J. Andrzejewski z ZChN i A. Kralczyński z NSZZ „S”) Klubowe i imienne wyniki głosowania (plik pdf 179 KB). Tu znajdziesz tekst inicjatywy uchwalonej przez Senat (plik pdf 736 KB).

Przedstawiony Sejmowi projekt senacki zawierał katalog stanowisk, których zajmowanie powodowało konieczność przejścia przez procedurę lustracyjną (Art. 1) i określał przeszkody do zajmowania niektórych stanowisk (Art. 3). Procedura w gruncie rzeczy poległa na powołaniu organu parasądowego, komisji odwoławczej przez I prezesa Sądu Najwyższego, który to organ w trybie administracyjnym, posiłkując się Kodeksem postępowania administracyjnego, rozpatrywałby odwołania od zaświadczeń wydawanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Organ byłby niezawisły, a jego członkowie nieusuwalni. Osoby te podlegałyby wstępnej procedurze lustracyjnej. Tryb postępowania przed komisją odwoławczą, regulowany K.p.a., nie wykluczałby również ochrony dóbr osobistych w drodze zastosowania Kodeksu cywilnego. Wynik postępowania przed sądem powszechnym mógłby owocować wznowieniem postępowania przed komisją odwoławczą. Orzeczenia komisji odwoławczej byłyby ostateczne i nieodwołalne. Tworzenie wieloinstancyjnej procedury przy obsadzaniu istotnych dla państwa stanowisk, prowadziłoby tylko do powiększania chaosu i anarchii.

Senator Zbigniew Romaszewski w dniu 5 września 1992 roku przedstawiał Sejmowi projekt senacki. W tym czasie do Sejmu trafiło jeszcze 5 innych projektów ustaw lustracyjnych, które zostały skierowane do komisji sejmowych, gdzie spokojnie doczekały nagłego końca kadencji 31 maja 1993 roku i na tym ich żywot się zakończył.

Latem i jesienią 1992 roku ukazało się wiele artykułów prasowych demaskujących Senatora Zbigniewa Romaszewskiego jako człowieka, który bezmyślnie krzywdzi i spotwarza „przyzwoitych ludzi”, jak w artykule Karola Modzelewskiego „Dyktatura Ciemniaków” z Gazety Wyborczej z 4 września (treść artykułu w najbliższych dniach będzie tu dostępna), lub jako osobę która dąży do łamania podstawowych praw człowieka jak w, znacznie mniej poważnym, artykule Józefa Szewczyka „Miłosierdzie Senatu” (plik pdf 520 KB) z Trybuny (już wtedy chyba nie „Ludu”) z 27 lipca. Te dwa artykuły oczywiście nie wyczerpują katalogu publikacji prasowych na ten temat, jednak zamieszczamy je tu, ponieważ są w pewien sposób reprezentatywne dla tamtego okresu.

Ustawa o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944 – 1990 osób pełniących funkcje publiczne z dnia 11 kwietnia 1997 roku. (III kadencja Senatu).

Kolejna próba uchwalenia ustawy lustracyjnej miała miejsce pod koniec II kad. Sejmu, i III kad. Senatu. Senator Zbigniew Romaszewski w debacie senackiej zwracał uwagę na niektóre mankamenty tej ustawy, jednakże z powodu kończącej się kadencji wprowadzenie poprawek zlikwidowałoby ustawę, ponieważ Sejm nie zdążyłby tych poprawek rozpatrzyć. W tej sytuacji Senator Romaszewski wnioskował o przyjęcie ustawy bez poprawek, by mogła trafić bezpośrednio na biurko Prezydenta. Senat przyjął ustawę zgodnie z rekomendacją Senatora Romaszewskiego.

Ustawa ta wprowadzała instytucję oświadczenia lustracyjnego w którym osoba mająca sprawować funkcję publiczną przyznawała się do współpracy ze służbami PRL lub stwierdzała, że nie współpracowała z nimi. Złożenie fałszywego oświadczenia lustracyjnego było karane 10 letnim zakazem sprawowania funkcji publicznych. Oświadczenia miały być weryfikowane przez Rzecznika Interesu Publicznego powoływanego na 6 lat przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego. W przypadku gdy Rzecznik miał wątpliwości co do prawdziwości oświadczenia kierował je do badania do tworzonego przez Ustawę Sądu Lustracyjnego, do którego na zasadzie dobrowolności mieli zgłaszać się sędziowie. Ocena oświadczeń lustracyjnych miała odbywać się według procedury karnej.

Nowelizacja ustawy lustracyjnej z 11 kwietnia 1997 roku przeprowadzona w Senacie w 1998 roku (IV kadencja Senatu).

Życie bardzo szybko pokazało, że opór przeciwko każdej formie lustracji w niektórych środowiskach jest powszechny. Jednym ze środowisk otwarcie ustawę sabotujących okazało się środowisko sędziów i z powodu obstrukcji korporacji sędziowskiej nie udało się sformować Sądu Lustracyjnego. Sędziowie, którzy mieli się tam zgłaszać na zasadzie dobrowolności nie zgłosili się. W tej sytuacji na początku kadencji kierowana przez Senatora Zbigniewa Romaszewskiego Senacka Komisja Praw Człowieka i Praworządności wypracowała pod jego kierunkiem nowelizację ustawy.

Zasadniczą treścią nowelizacji była rezygnacja z tworzenia Sądu Lustracyjnego i przekazanie spraw lustracyjnych do Sądu Apelacyjnego w Warszawie, w którym tworzono Wydział Lustracyjny. Nowelizacja usuwała również inne drobne mankamenty ustawy. Zamieszczamy tutaj uzasadnienie projektu sformułowane w Komisji. Ustawa ta została uchwalona przez Senat i jako senacka inicjatywa ustawodawcza została skierowana do Sejmu. Tu znajdziesz skierowane do Sejmu uzasadnienie projektu (oplik pdf 349 KB). Na posiedzeniu Sejmu stanowisko Senatu przedstawiał Senator Zbigniew Romaszewski. Tu znajdziesz treść jego wystąpienia.