Program dla Fundacji Obrony Praw Człowieka - 17 sierpnia 2000 roku

Obywatel w demokratycznym państwie prawnym

Program dla kierowanej przez Senatora Zbigniewa RomaszewskiegoFundacji Obrony Praw Człowiekasformułowiany 17 sierpnia 2000 roku

Od Redakcji: Fundacja Obrony Praw Człowieka została powołana w 1997 roku dla zorganizowania III Międzynarodowej Konferencji Praw Człowieka, która odbyła się w Sejmie w październiku 1998 roku w 50. rocznicę uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ. Senator Zbigniew Romaszewski był jej Prezesem. Fundacja została rozwiązana w roku 2003.

Spis treści: Wstęp 1. Pomoc prawna dla obywateli 2. Budowanie świadomości prawnej społeczeństwa 3. Przeciwdziałanie przestępczości - probacja *** 1. Formowanie elit lokalnych 2. Wspieranie procesów integracyjnych w środowiskach uchodźców 3. Wspieranie ruchów demokratycznych na Białorusi

Zachodząca w naszym państwie transformacja ustrojowa stawia nas wobec nieusuwalnej antynomii generowanych przy pomocy przy pomocy prawa zasadniczych przemian ustrojowych, i niezbędnej dla funkcjonowania prawa -jego stabilności.Powszechne narzekanie na złe prawo jest w równej mierze wynikiem pośpiechu legislacyjnego towarzyszącego realizacji celów społeczno - gospodarczych, co nieprzewidywalności reakcji społecznej na wydawane akty prawne.Złożoność sytuacji prawnych poszczególnych obywateli, (mieszkalnictwo, sytuacja emerytalno - rentowa, problemy własnościowe, represje) powoduje, że akty prawne regulujące wydawało by się świadomie i celowo pewne dziedziny życia, owocują w stosunku do poszczególnych grup społecznych niesprawiedliwością czy wręcz patologią. Stąd kolejne nowelizacje i narastający chaos.Kilkaset ustaw rocznie, wspieranych przez odpowiednio większą liczbę rozporządzeń, tworzy system praktycznie niedostępny świadomości zwykłego obywatela. Na to wszystko nakłada się niewydolność wymiaru sprawiedliwości pogłębiając przepaść dzielącą zwykłego obywatela od systemu obowiązującego prawa.Uchwalenie ustawy i promulgowanie jej w Dzienniku Ustaw nie stanowi jeszcze o tym, że odegra ona przypisywaną jej rolę w kształtowaniu stosunków społeczno -gospodarczych. Na to potrzeba jeszcze by za funkcjonowała ona przynajmniej w świadomości tych wszystkich obywateli, których status prawny reguluje, a temu zagadnieniu poświęca się minimalną uwagę.Efekt jest taki, że ludzie dość boleśnie odczuwają utratę świadczeń ze strony państwa opiekuńczego, całą zanikającą sferę konsumpcji zbiorowej, nie są natomiast dostatecznie przygotowani by w pełni wykorzystać możliwości, które niesie ze sobą szeroka sfera wolności oferowanej przez demokratyczne państwo prawa.Osobnym zagadnieniem odciskającym swe piętno na funkcjonowaniu państwa jest narastająca przestępczość. Przestępczość zorganizowana, korupcja, brutalność przestępców, to obraz znany przeciętnemu obywatelowi z mediów budzący powszechne poczucie zagrożenia i jednocześnie bezsilności. Można sądzić, że usprawnienie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i wzrost restrykcyjności prawa może odegrać pewną pozytywną rolę w kształtowaniu postaw wobec przestępczości, nie wpłynie on jednak na szerokie społeczne tło zjawiska.Trzeba zdawać sobie sprawę, że 70-80% przestępstw to przestępstwa drobne, wobec których zapadają wyroki kar nie izolacyjnych (wyroki w zawieszeniu, ograniczenie wolności), które praktycznie nie są wykonywane. Słabość funkcjonującego systemu probacyjnego, powoduje szerzenie się poczucia bezkarności. Niezależnie od pilnej potrzeby zmiany istniejącej sytuacji w strukturach organizacyjnych państwa istnieje tu szerokie pole dla podjęcia działań resocjalizacyjno - wychowawczych przez organizacje pozarządowe.

W świetle tego co powiedziano rysują się trzy kierunki działań:

1. Pomoc prawna dla obywateli.
2. Budowanie świadomości prawnej społeczeństwa.
3. Przeciwdziałanie przestępczości, w szczególności w zakresie probacji i działań resocjalizacyjno - wychowawczych.

1. Pomoc prawna dla obywateli.
   1. Coraz więcej działań prawnych objętych jest przymusem adwokackim (kasacja, skarga konstytucyjna), a złożoność systemu prawnego rośnie.
   2. Problem niedostatecznej pomocy prawnej dla ludności jest od paru lat przedmiotem dorocznego sprawozdania Rzecznika Praw Obywatelskich. Brak pomocy prawnej jest również źródłem do 90% wniosków o interwencję kierowanych do posłów i senatorów. Problem dostępu obywatela do sądu to również jeden z zarzutów podnoszonych w rezolucji Komitetu Praw Człowieka ONZ dotyczącej stanu przestrzegania praw człowieka w Polsce (1999 r).
   3. Stan, w którym obywatel może wystąpić do sądu o przyznanie adwokata z urzędu jest uznawany przez Ministerstwo Sprawiedliwości za dostateczną ochronę interesów prawnych obywatela.
   4. Na terenie Polski istnieje pewna liczba instytucji pozarządowych (stowarzyszenia, fundacje, uczelnie) świadczących pomoc prawną, bądź dla określonej grupy podmiotów, bądź w określonych sprawach.

   Rozwiązaniem problemu byłoby skoordynowanie działań poprzez stworzenie na terenie całego Kraju 40-50 silnych ośrodków pomocy prawnej. Ośrodki te winny bazować na działaczach społecznych, studentach starszych lat studiów, wspieranych merytorycznie przez swych wykładowców, bądź doświadczonych prawników. Rozdzielenie działań komercyjnych od działalności społecznej mogłoby okazać się atrakcyjne dla części doświadczonych prawników, a system stypendialny mógłby przyciągnąć młodzież.Działalność sieci mogłaby być koordynowana przez jakąś formę fundacji utrzymującej się z niewielkich odsetek od wygranych spraw odszkodowawczych czy majątkowych. Chciałoby się napisać, że dobrze skonstruowany system w ciągu 3-4 lat powinien stać się samowystarczalny, jednakże w świetle tego, że procesy cywilne ciągną się 10-12 lat sprawa ta wygląda bardziej pesymistycznie. Nie zmienia to postaci rzeczy, że prawo obywatela do sądu jest fundamentem demokracji i praw człowieka, a pogłębiające uzależnienie tego prawa od statusu majątkowego i społecznego, każe bić na alarm.Na obecnym etapie sytuacja wymaga szczegółowego zdiagnozowania i dopracowania form współpracy różnych instytucji pozarządowych. Wydaje się że najlepszą formą byłoby tutaj zorganizowanie konferencji. Fundacja Obrony Praw Człowieka podjęłaby się zrobienia takiej roboczej konferencji, która skupiłaby zainteresowane instytucje i doprowadziła do koniecznych ustaleń i podjęcia działań organizacyjnych programu.

2. Budowanie świadomości prawnej społeczeństwa.

   Nie negując pozytywnej roli takich publikacji jak żółte strony „Rzeczpospolitej" należy zwrócić uwagę na bardzo ograniczoną popularyzację problematyki prawnej w społeczeństwie. Media popularne koncentrują się przede wszystkim na kontrowersjach, paradoksach i patologiach, zaś wydawnictwa fachowe odstręczają nie znajdującą uzasadnienia barierą wysokich cen. Równocześnie częste zmiany prawa i panujący na rynku wydawniczym wyścig, aby być pierwszym prowadzą do tego, że ukazujące się po astronomicznych cenach wydawnictwa fachowe reprezentują często żenująco niski poziom.W tych warunkach wydaje się niezbędnym stworzenie instytucji subsydiującej wydawnictwa i inicjatywy medialne. Głównym zadaniem powinna stać się tutaj popularyzacja problematyki prawnej, a w szczególności wydawanie tanich broszurowych poradników odnoszących się do podstawowych kwestii życiowych.

   Zasadniczą sprawą jest tutaj przygotowanie dobrego odpowiadającego zapotrzebowaniu społecznemu planu wydawniczego. Powinien on obejmować:

   1. Wydawnictwa dla dzieci popularyzujące podstawowe prawa człowieka i zasady demokracji.
   2. Popularyzację zasad ustrojowych państwa (konstytucja, instytucje parlamentarne, ordynacje wyborcze, samorządy).
   3. Poradnictwo prawne w podstawowych sprawach życiowych (jak policzyć emeryturę, czego można oczekiwać od służby zdrowia, obywatel wobec przestępstwa, jak funkcjonować w biznesie itd. itp.).
   4. Subsydia dla ambitnych zamierzeń medialnych popularyzujących problematykę prawa.
   5. Konkursy na książki, film, reportaż, plakat.

   W dalszej perspektywie mogłoby się okazać, że bardziej efektywne jest realizowanie powyższych celów poprzez prowadzenie działalności gospodarczej w postaci wydawnictwa lub stacji nadawczej. Jednakże na obecnym etapie słuszniejszy wydaje się być system mieszany i bardzo jest ważne opracowanie interesującego planu wydawniczego i zbudowanie systemu subwencji.

3. Przeciwdziałanie przestępczości, w szczególności w zakresie probacji i działań resocjalizacyjno - wychowawczych.

   Problematyka polityki karnej, kurateli i mediacji będzie przedmiotem organizowanej przez Senacką Komisję Praw Człowieka konferencji. Konferencja ta odbędzie się w dniach 19-21 października w Popowie i skupi środowiska zainteresowane tą problematyką. (Sędziowie, prokuratorzy, naukowcy, kuratorzy, mediatorzy).Można mieć nadzieję, że przyniesie ona propozycje zarówno prawnych jak i organizacyjnych rozwiązań w tej dziedzinie.Warto podkreślić, że sama instytucja mediacji została wypracowana w środowiskach pozarządowych, spotkała się z uznaniem środowisk prawniczych i znalazła swoje miejsce w nowo uchwalonych Kodeksach.Podobnie na ponowne przedyskutowanie zasługuje sprawa kuratorów społecznych. Obie te instytucje, funkcjonujące w obszarze działalności społecznej, są godne poparcia.

***

Poza przedłożonym szerokim programem - "Obywatel w demokratycznym państwie prawnym" chcielibyśmy zwrócić uwagę na trzy zagadnienia znajdujące się w polu zainteresowania Fundacji Obrony Praw Człowieka:

1. Formowanie elit lokalnych.
2. Wspieranie procesów integracyjnych w środowiskach uchodźców.
3. Wspieranie ruchów demokratycznych na Białorusi.

1. Formowanie elit lokalnych.

   Celem przedstawionego poniżej projektu jest wspomaganie tworzenia się lokalnych elit w wybranych gminach. W tym celu należałoby wytypować do programu kilkanaście gmin, bądź niewielkich miast. Do realizacji niezbędne jest znalezienie osoby współpracującej z projektem i możliwość wynajęcia na miejscu choćby niewielkiej sali (np. w szkole). Program polega na organizowaniu na miejscu spotkań zainteresowanych osób i bazuje na stopniowym angażowaniu osób społecznie aktywnych w działaniach na rzecz społeczności lokalnej.

   Etap I Idea artystyczna Polega na zorganizowaniu swego rodzaju „agencji artystycznej". Chodzi o zebranie wokół pomysłu pewnej liczby wykonawców, zespołów oraz twórców reprezentujących możliwie szerokie spektrum i zapewnienie im możliwości występów. Idealnym byłoby organizowanie w każdym z wybranych ośrodków cyklicznie co dwa, trzy tygodnie w zależności od miejscowych warunków imprezy kulturalnej. Może to być koncert, spotkanie z twórcą, wystawa (np. Plakat i Historia, Żołnierze Wyklęci, itp.).Możliwe jest też prezentowanie ciekawych przedstawień teatru telewizji, lub trudno dostępnych dobrych filmów, połączone z prelekcją i dyskusją.

   Etap II - Idea społeczno obywatelska Polega na stworzeniu programu szkoleń i ćwiczeń z zakresu wiedzy obywatelskiej. Szkolenia miałyby dotyczyć funkcjonowania państwa i samorządów (aż do analizy budżetu danej gminy oraz protokołów wykonania łącznie). Należy podkreślić, że prelekcje powinny być prowadzone z ćwiczeniami przez zapalonych, dobrze przygotowanych wykładowców. Spotkania takie powinny również odbywać się regularnie z częstotliwością uzależnioną od tematów i potrzeb.

   Uwagi praktyczne do obu pomysłów Właściwym by było rozpoczęcie programu w danej gminie od realizacji idei artystycznej i po pewnym czasie stopniowe wprowadzanie edukacji obywatelskiej. Ważne, by na początek odbyć rozmowy z osobami liczącymi się w miejscowym środowisku i spróbować pozyskać sobie ich pomoc lub co najmniej przychylność. Bardzo dobrym pomysłem jest oparcie działalności na osobach kończących studia w dużych miastach i wracających do swoich małych ośrodków. Idealnym by było zbudowanie grupy, zorganizowanie pierwszych spotkań, a potem stopniowe zwiększanie na miejscu zaangażowania w organizowanie dalszych elementów programu.

   Uwagi końcowe Wiara w powodzenie imprezy oparta jest na doświadczeniu zdobytym podczas eksponowania wystawy Żołnierze Wyklęci, która nie raz otwierana była w niewielkich miastach np. Pisz, Sokołów Podlaski. Otwarcie wystawy zawsze było ogromnym w skali miasta wydarzeniem i w zasadzie nie można było w nim nie uczestniczyć.

2. Wspieranie procesów integracyjnych w środowiskach uchodźców. O niezbędności podjęcia takiego programu przekonała nas wizytacja przeprowadzona w pięciu Ośrodkach dla uchodźców. Podczas tej wizytacji poza stwierdzeniem niezłych warunków materialnych (zakwaterowanie, wyżywienie) skonstatowano, że we wszystkich pozostałych dziedzinach życia osoby oczekujące na nadanie im statusu uchodźcy są pozostawione samym sobie. Należy dodać, że wbrew ustawowym uregulowaniom uchodźcy pozostają w tym stanie zawieszenia po 2 i więcej lat. Równocześnie po przeprowadzeniu reform administracyjnych Fundusz Integracyjny trafił do Ministerstwa Pracy i Spraw Socjalnych i tam też od dłuższego już czasu trwają intensywne prace nad przygotowaniem odpowiedniego rozporządzenie.Co więcej Fundusz ten obejmuje jedynie osoby, które zyskały już status uchodźcy i całkowicie pomija problem osób oczekujących latami na wydanie odpowiedniej decyzji.W tej sytuacji wydaje się, że mamy do czynienia z niszą, która powinna i może być wypełniona przez działalność organizacji pozarządowych.

   Można przyjąć, że stosunkowo niewielkie środki materialne pozwoliłyby na uruchomienie działalności organizacji pozarządowej na rzecz uchodźców. Działalność ta powinna obejmować:

   • Organizowanie życia dzieci (zabawy, nauka języka, szkoła, organizowanie integracyjnych wakacji).
   • Organizowanie dla dorosłych życia kulturalnego, nauka języka, pomoc w odnajdywaniu swojego miejsca w życiu w nowym państwie, nowym społeczeństwie.
   • Informowanie o Polsce jej historii, tradycji, obyczajach, kulturze systemie ustrojowym i prawnym.
   • Pomoc w szczególności prawna w załatwianiu przez uchodźców ich spraw.

3. Wspieranie ruchów demokratycznych na Białorusi.

   Waga problemu restauracji państwa demokratycznego na Białorusi jest bezdyskusyjna, z tego też powodu wydaje się celowe przygotowanie programu intensyfikującego i zacieśniającego współpracę środowisk demokratycznych Polski i Białorusi.Program taki powinien bazować na formule szkoleń podczas których grupa zaproszonych ze środowisk demokratycznych gości miałaby możliwość skontaktowania się z działaczami politycznymi, społecznymi i samorządowymi z Polski.

   Przedmiotem tych spotkań mogłyby się stać:

   1. Wymiana doświadczeń z funkcjonowania opozycji w państwie totalitarnym.
   2. Sukcesy i problemy transformacji ustrojowej.
   3. Dyskusja o formach ustrojowych demokratycznego państwa - konstytucja, ordynacje wyborcze, system partyjny, wymiar sprawiedliwości.
   4. Zapoznawanie się z życiem codziennym Polski - państwa dokonującego transformacji.

   Ponadto celowym wydaje się:

   1. Ufundowanie stypendiów dla młodych Białorusinów przyjeżdżających na studia do Polski (w tej dziedzinie można liczyć na współpracę wyższych uczelni).
   2. Wspieranie wydawnictw rozpowszechniających w języku białoruskim podstawowe dokumenty praw człowieka oraz dzieła stanowiące fundament demokracji i wolnego rynku.
   3. Subsydiowanie w radiu nadającym w języku białoruskim audycji poświęconych problemom demokracji i praw człowieka.

Opracowali Zofia i Zbigniew Romaszewscy17 sierpnia 2000 roku